Όπως και η διάγνωση, έτσι και η αποτελεσματική θεραπεία για τη διπολική διαταραχή βασίζεται σε μια βιοψυχοκοινωνική προσέγγιση.

Για πολλούς διπολικούς ασθενείς, η φαρμακοθεραπεία δεν είναι αρκετή για να επιλύσει τα συμπτώματα καθώς δεν ελέγχει πλήρως τις διακυμάνσεις των συμπτωμάτων της διπολικής διαταραχής, ούτε μπορεί επαρκώς να αποκαταστήσει την ψυχοκοινωνική λειτουργία των ασθενών. Η ψυχοθεραπεία είναι σημαντικό κομμάτι της αντιμετώπισης της διπολικής διαταραχής γιατί μπορεί να προστατεύσει το άτομο από την υποτροπή και να θέσει υπό έλεγχο άλλους ανεξάρτητους καθοριστικούς παράγοντες για την πορεία της διαταραχής, όπως διάφορες πηγές άγχους, συνοσηρότητα, κοινωνική δυσλειτουργικότητα, και χαμηλή ποιότητα ζωής.

Η κυκλική φύση της αρρώστιας επίσης δικαιολογεί επιπρόσθετη ψυχοεκπαίδευση για τον χειρισμό των συμπτωμάτων και μεθόδων αντιμετώπισης που εστιάζουν στη διατήρηση της φαρμακοθεραπείας. Αξιοσημείωτα, η συμμόρφωση με τη φαρμακευτική αγωγή είναι χαμηλή σε αυτή την ομάδα, ενώ η ελλιπής διορατικότητα όσον αφορά την ασθένεια είναι ένας σημαντικός παράγοντας. Κάποιοι ασθενείς όταν νιώθουν καλά δεν βλέπουν την ανάγκη να συνεχίσουν τα φάρμακα, κάποιοι ενοχλούνται από την ιδέα ότι η διάθεσή τους ελέγχεται από τα φάρμακα, ενώ κάποιοι άλλοι δυσφορούν στην ιδέα της χρόνιας αρρώστιας. Αυτές οι απόψεις που επηρεάζουν τη συνεργασία με τη φαρμακευτική θεραπεία, αποτελούν έναν σημαντικό στόχο για τις ψυχολογικές θεραπείες. Η τήρηση της φαρμακευτικής αγωγής είναι το κλειδί για την ανακούφιση από τα καταθλιπτικά συμπτώματα, καθώς και την αποφυγή της επανεμφάνισης της μανίας.

Η κυριότερες ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις στη διπολική διαταραχή είναι η ψυχοεκπαίδευση, η θεραπεία εστιασμένη στην οικογένεια, η γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία, και η θεραπεία διαπροσωπικού-κοινωνικού ρυθμού.

Οι κύριοι στόχοι αυτών των παρεμβάσεων είναι η μείωση των συμπτωμάτων, η αποφυγή των επεισοδίων, και η βελτίωση της διαπροσωπικής και εργασιακής λειτουργίας.

ΨΥΧΟΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Μοιάζει εξαιρετικά δύσκολο να παρέχεις μια ψυχοκοινωνική παρέμβαση αποτελεσματικά όταν ο ασθενής με διπολική διαταραχή είναι σε φάση μανίας. Όταν φτάνουν τα άτομα με διπολική διαταραχή ένα συγκεκριμένο επίπεδο ανεβασμένης διάθεσης και παρορμητικότητας, είναι λίγα αυτά που μπορεί να κάνει κανείς για να τους σταματήσει. Από την άλλη, είναι απαισιόδοξο να συμπεράνουμε πως η ομιλητική θεραπεία δεν μπορεί να βοηθήσει τους διπολικούς ασθενείς σε αυτή τη φάση. Πράγματι όταν οι ασθενείς είναι σε μανιακό επεισόδιο σχεδόν πάντα χρειάζονται ταχεία παρέμβαση με εντατική εποπτεία και φαρμακευτική αγωγή. Από την άλλη, όταν η αλλαγή στη διάθεση, στη σκέψη και στη συμπεριφορά δεν είναι ραγδαία, δίνει το χρονικό περιθώριο στον κλινικό να παρέμβει ψυχοκοινωνικά ενώ ο ασθενής είναι υπομανιακός και ακόμα ανταποκρίνεται σε ψυχοκοινωνικές τεχνικές.

Η γνώση είναι δύναμη. Πριν λοιπόν αρχίσει το μανιακό επεισόδιο, οι θεραπευτές μπορούν να χρησιμοποιήσουν ένα ψυχο-εκπαιδευτικό μοντέλο.

Ο στόχος είναι ο διπολικός ασθενής να μάθει να αναγνωρίζει τα σημεία και τα συμπτώματα ενός αρχόμενου μανιακού επεισοδίου. Αν μπορεί να αναγνωρίσει αυτή τη διαδικασία, θα είναι σε καλύτερη θέση να μειώσει τις συμπεριφορές που οδηγούν στη μανία. Ο ασθενής λοιπόν παίζει έναν καταλυτικό ρόλο στην παρέμβασή του και ενθαρρύνεται να είναι ενεργητικός.

Η ψυχοεκπαίδευση αυξάνει τη γνώση για τη διαταραχή, διδάσκει τον έγκαιρο εντοπισμό των πρόδρομων συμπτωμάτων, ενθαρρύνει τη συμμόρφωση στη θεραπεία και προτείνει έναν ισορροπημένο τρόπο ζωής.

Όσον αφορά την ισορροπία, οι σταθερές καθημερινές ρουτίνες, ο επαρκής ύπνος και οι πρακτικές συνήθειες μπορούν να παρέχουν ανακούφιση σε πολλούς ενήλικους διαγνωσμένους με διπολική διαταραχή. Ένα σταθερό ωράριο ύπνου, σταθερά γεύματα και σωματική δραστηριότητα βοηθούν αυτά τα άτομα που συχνά φαίνεται να έχουν πιο ευαίσθητα βιολογικά ρολόγια. Διακοπές ή αλλαγές στο ωράριο ύπνου και στη ρουτίνα μπορεί να εκλύσουν μανία ή κατάθλιψη.

Η ψυχοεκπαίδευση μπορεί να γίνει και σε ομάδες όπου βοηθά στη μείωση του στίγματος και διευκολύνει την στήριξη από τα μέλη της ομάδας.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ που ΕΣΤΙΑΖΕΙ στην ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ (family-focused therapy – FFT)

Η διπολική διαταραχή επηρεάζει την οικογένεια και η οικογένεια επηρεάζει την διπολική διαταραχή. Ένα μέρος της μεταβλητότητας που υπάρχει σ' αυτή τη διαταραχή αποδίδεται σε ψυχοκοινωνικούς στρεσογόνους παράγοντες. Οι ασθενείς που επιστρέφουν σ' ένα αγχωτικό και δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον μετά από μια νοσηλεία είναι πιο πιθανό να υποτροπιάσουν σε αντίθεση με άλλους που γυρνούν σε μια υγιή οικογένεια. Η θεραπεία λοιπόν αρχίζει με αξιολόγηση της οικογένειας και στη συνέχεια εστιάζει στην ψυχοεκπαίδευση σχετικά με τη διπολική διαταραχή και τη θεραπεία της, εκπαίδευση σε δεξιότητες επικοινωνίας και μεθόδους επίλυσης προβλημάτων.

Η ψυχοεκπαιδευτική προσέγγιση με την οικογένεια έχει ως θεωρητικό υπόβαθρο την οικογενειακή συστημική θεωρία (family systems theory). Σύμφωνα με τη συστημική προσέγγιση, τα μέλη μιας οικογένειας είναι αλληλένδετα άρα αλληλοεπηρεάζονται. Ο ειδικός λοιπόν βλέπει το διπολικό άτομο μαζί με την οικογένειά του/της. Η θεραπεία εστιασμένη στην οικογένεια δίνει έμφαση στην εκπαίδευση για τη φύση της διαταραχής – συμπτώματα, πορεία, αιτίες και θεραπεία, στην ανάπτυξη καλύτερων μοτίβων επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια (όπως να μάθουν να ακούνε), ενώ διδάσκει έναν ενεργητικό τρόπο επίλυσης προβλημάτων για τις προκλήσεις που περιλαμβάνει η διπολική διαταραχή. Το άτομο και τα μέλη της οικογένειας μέσα στη θεραπεία μπορούν να περιμένουν άμεση προσοχή στα επεισόδια διάθεσης που χαρακτηρίζουν τη διαταραχή, αλλά και προσοχή στο πως η οικογένεια εισπράττει και χειρίζεται τα καθημερινά συναισθήματα, με σκοπό την ενίσχυση της κατανόησης, της υγιούς επικοινωνίας και της καλής ποιότητας ζωής για όλη την οικογένεια. Η θεραπεία αυτή μπορεί να είναι ένα χρήσιμο συμπλήρωμα στη φαρμακοθεραπεία, μειώνοντας τον αριθμό των υποτροπών και των νοσηλειών στους ασθενείς με διπολική διαταραχή.

ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΡΥΘΜΟΥ (Interpersonal and Social Rhythm Therapy – IPSRT)

Η θεραπεία διαπροσωπικού και κοινωνικού ρυθμού για τις διπολικές διαταραχές βασίζεται στη διαπροσωπική θεραπεία και αναπροσαρμόστηκε από την Ellen Frank το 2005. Η θεραπεία ενσωματώνει στοιχεία από την ψυχοεκπαίδευση, τη θεραπεία κοινωνικού ρυθμού και τη διαπροσωπική ψυχοθεραπεία σε μια θεραπεία ειδικά αναπτυγμένη για την αντιμετώπιση των ασθενών με διπολική διαταραχή. Η θεραπεία διαπροσωπικού-κοινωνικού ρυθμού βασίζεται σε ένα μοντέλο που προτείνει ότι τα άτομα με την αρρώστια αυτή έχουν γενετική προδιάθεση σε ανωμαλίες των βιολογικών ρυθμών και των κύκλων ύπνου-εγρήγορσης, που με τη σειρά τους διαταράσσονται από καθημερινά γεγονότα. Τέτοιου τύπου ανωμαλίες στους βιολογικούς ρυθμούς και στο πρόγραμμα ύπνου- εγρήγορσης μπορεί να προκαλέσουν ή να επιδεινώσουν ένα μανιακό, μεικτό ή υπομανιακό επεισόδιο. Ο στόχος της θεραπείας είναι να συνδέσει τα διάφορα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή των ατόμων με τους βιολογικούς τους ρυθμούς και τα επεισόδια διάθεσης, βοηθώντας τους ασθενείς να σταθεροποιήσουν το καθημερινό τους πρόγραμμα, να μειώσουν τα διαπροσωπικά τους προβλήματα και να αυξήσουν την τήρηση της φαρμακευτικής αγωγής.

ΓΝΩΣΙΑΚΗ – ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ (Cognitive-behavioral therapy – CBT)

Η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία εστιάζει στην αλλαγή των δυσλειτουργικών γνωστικών (νοητικών) σχημάτων και δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών που μπορεί να κάνουν το άτομο ευάλωτο στα επεισόδια υποτροπής της διάθεσης. Διάφοροι γνωστικοί παράγοντες (όπως τελειομανία, ανεπαρκείς ικανότητες λήψης απόφασης και λύσης προβλημάτων, δυσλειτουργικά σχήματα) εμφανίζονται να επηρεάζουν σημαντικά τον κύκλο προβληματικής λειτουργίας του διπολικού ασθενούς, ενώ προκαλούν καταστροφικές αλλαγές στη συμπεριφορά. Διαμορφωμένη για τη διπολική διαταραχή, η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία περιλαμβάνει τα παραδοσιακά τμήματα της θεραπείας με την πρόσθεση της ψυχοεκπαίδευσης για τη διπολική διαταραχή, καθώς και την προσαρμογή των γνωσιακών – συμπεριφοριστικών δεξιοτήτων που αυξάνουν τη γνώση για τις διακυμάνσεις της διάθεσης, βελτιώνουν την ικανότητα των ατόμων να αναγνωρίζουν τα πρώτα συμπτώματα και διδάσκουν την έγκαιρη παρέμβαση ώστε να αποτρέψουν την κλιμάκωση σε ένα επεισόδιο μανίας ή κατάθλιψης. Οι δεξιότητες που θα αποκτήσουν τα άτομα αυτά θα τους βοηθήσουν να αλλάξουν τις αντιδράσεις τους σε διάφορα στρεσογόνα γεγονότα της ζωής και να χτίσουν μια δυνατή αίσθηση αποτελεσματικότητας όταν αντιμετωπίζουν δύσκολες και απαιτητικές καταστάσεις.

Οι θεραπευτές κάνουν γνωστό ότι η διπολική διαταραχή έχει μια βιολογική γενετική βάση, αλλά είναι και μια διαταραχή διάθεσης και άγχους που σημαίνει ότι το βιολογικό πρόβλημα αλληλεπιδρά με το ψυχοκοινωνικό στρες. Με τη σειρά του το στρες βασίζεται στο πως εισπράττουν οι ασθενείς τις διάφορες καταστάσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι, πως αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους, και το μέλλον τους (τη γνωστική τριάδα του Beck, 1976). Οι ασθενείς θα μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τη διπολική διαταραχή αν μπορέσουν να μάθουν τις δεξιότητες εκτίμησης και τροποποίησης των ερμηνειών που αποδίδουν στους σημαντικούς τομείς της ζωής τους.

Πιο συγκεκριμένα, θα αντιμετωπίσουν τη διαταραχή:

• Χρησιμοποιώντας γνωστικές δεξιότητες για να αντισταθμίσουν συναισθηματικές διακυμάνσεις και συμπεριφορικές παρορμήσεις

• Βελτιώνοντας την αίσθηση ελπίδας ώστε να μειώσουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας

• Ζυγίζοντας τα υπέρ και κατά των σημαντικών αποφάσεων της ζωής τους πιο μεθοδικά και αντικειμενικά

• Αλλάζοντας τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τις συζυγικές και οικογενειακές αλληλεπιδράσεις

• Μειώνοντας το στίγμα και τη ντροπή που συνδέεται συχνά με τη διπολική διαταραχή

Είναι σημαντικό ο θεραπευτής να βοηθήσει τον ασθενή να κάνει τον διαχωρισμό ποιος είναι όταν έχει διπολική διαταραχή και ποιος είναι κανονικά. Αυτό τον βοηθά να ελέγχει ανεξέλεγκτα συναισθήματα.

Η θεραπεία της διπολικής διαταραχής είναι συχνά δύσκολη και μακρόχρονη. Ο ορισμός μιας ολοκληρωμένης θεραπείας είναι κάπως αυθαίρετη. Οι θεραπευτές παρέχουν την ποσότητα και την ποιότητα θεραπείας που είναι αρκετή για να προκαλέσει ύφεση συμπτωμάτων, βελτίωση στην ποιότητα ζωής του ασθενούς και αποφυγή υποτροπών. Αυτός είναι ο απώτερος στόχος. Ο στόχος της ολοκληρωμένης θεραπείας αποτελεί ψευδαίσθηση με μια διαταραχή που τείνει να παρουσιάζει ασθενείς με μια μακράς διάρκειας ανάγκη για φαρμακοθεραπεία και έναν συνεχή κίνδυνο για επανεμφάνιση συμπτωμάτων. Τέλος θεραπείας δεν σημαίνει το απόλυτο τέλος ανάγκης για κλινική φροντίδα. Μπορεί να σημαίνει το τέλος μιας περιόδου συγκεντρωμένων συνεδριών ή τη συμπλήρωση μιας ουσιαστικής θεραπευτικής δουλειάς μεταξύ ενός συγκεκριμένου ειδικού κι ενός ασθενούς. Η επανεμφάνιση των συμπτωμάτων, διάφορες καταστάσεις κρίσης, δυσκολίες με τη φαρμακοθεραπεία, συζυγικά και οικογενειακά προβλήματα καθώς και η βλαβερή επίδραση του στίγματος στην αυτοπεποίθηση είναι κάποια από τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι διπολικοί ασθενείς, οι συγγενείς τους και οι ειδικοί ψυχικής υγείας που τους φροντίζουν. Η διαταραχή έχει αντίκτυπο σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου και για το λόγο αυτό ενδέχεται να απαιτεί αντιμετώπιση και θεραπεία καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του.

Κείμενο: Δήμητρα Τσώλα - Γιαννατσή, Ιδρυτικό μέλος και Γραμματέας της Ελεγκτικής Επιτροπής του ΜΑΖΙ, Σύμβουλος ψυχικής υγείας (B.A. in Psychology, M.A. in Clinical Psychology)